เรื่องราวของ "มะสอด"  หนุ่มมอญชาวตำบลมะกรุกที่ถูกเกณฑ์เข้าร่วมกองทหารอาสามอญในกองทัพหงสาวดี  ภายใต้การนำทัพของพระมหาอุปราชามังกะยอชวา พระราชโอรสของกษัตริย์นันทบุเรง  มะสอดหลงรัก "มุกอ" เพื่อนของน้องสาว  และดูทีท่าว่าความรักจะราบรื่น  เพราะพ่อแม่ทั้งสองฝ่ายก็มิได้กีดกัน  
          ทว่าช่วงที่มะสอดได้ออกไปรบนานหลายเดือน  มุกอมีโอกาสพบนายทหารมอญ "จะนาย" ในตลาดที่เธอทำมาค้าขายอยู่กับเพื่อนๆชาวมอญที่สนิทกัน  ด้วยหน้าที่การงานและความเอาใจใส่ของจะนาย ทำให้สาวมุกอเริ่มปันใจให้นายทหารหนุ่ม  โดยลืมรักแรกอย่างมะสอดโดยสนิทใจ
        วันหนึ่ง "เม้ยเจิง" น้องสาวของมะสอดได้รับซื้อแผ่นหนังเก่าๆจากชายแก่ผู้อนาถา ซึ่งแท้จริงคือทหารคนเก่าแก่ของสมิงทอราม ผู้นำทหารมอญผู้ซ่อนความลับไว้บนแผ่นหนัง เพื่อให้สมบัติล้ำค่าของชาติมอญรอดพ้นสายตาพวกพม่า  เม้ยเจิงจึงนำมามอบให้ "มองตาโยะ" ผู้อาวุโสประจำหมู่บ้านมอญได้ดู  ซึ่งแท้จริงคือลายแทงที่ซ่อนหงส์ทองคำ  สมบัติล้ำค่าคู่บัลลังก์อาณาจักมอญโบราณ  จึงเป็นภารกิจที่เขาจะต้องเฟ้นหาบุคคลที่ไว้ใจให้ไปค้นหาสมบัติล้ำค่าชิ้นนีบริเวณหงสาและเมืองแปร เพื่อเป็นการกอบกู้ศักดิ์ศรีบัลลังก์ประเทศของตน
         หลังจากพม่าพ่ายทัพอโยธยา บ้านเมืองเริ่มแร้นแค้นและมีภัยสงครามโดยตลอด  ทำให้ครอบครัวชาวมอญหลายครอบครัวต่างคิดอพยพหลบหนีมาพึ่งพระบรมโพธิสมภารยังกรุงอโยธยา ณ ที่แห่งนี้มะสอดสมัครเป็นมอญอาสาช่วยรบให้อโยธยา ทำให้ผู้เฒ่ามองตาโยะบอกความลับเรื่องลายแทง  เพื่อให้เขาและเพื่อนสนิทได้ค้นหาหงส์ทองคำไปตามเส้นทางรบเมื่อมีโอกาส  แต่การค้นหาคราวแรกไม่ประสบผล  เนื่องจากไม่สามารถตีความคำปริศนาที่ปรากฏบนแผ่นหนังที่ว่า...มุ่งไปในสายธารแห่งศิลา ตำนานหงสาจะขานไข
          หลังพักรบพม่ามาอยู่กรุงอโยธยา  มะสอดซึ่งตัดใจรักมุกอ  หลังรับรู้ว่าเธอไม่ยอมละทิ้งบ้านมาอยู่ในกรุงอโยธยา  ก็เพราะสมัครใจอยู่กินกับสมิงจะนาย  จนกระทั่งมีลูกชายหนึ่งคนชื่อว่าระแมง  เขาจึงเริ่มหันมามอง "เม้ยโกสก" ลูกสาวมองตาโยะ  ผู้แอบหลงรักเขาเมื่อครั้งยังอยู่แผ่นดินพม่า  แต่ติดว่าชายหนุ่มไม่เคยเหลือบแลมองเธอ นอกจากมุกอ แต่ด้วยความน่ารักและความเอาใจใส่ดูแลทุกข์สุขทั้งเขาและครอบครัว ทำให้มะสอดตัดสินใจร่วมหอกับเม้ยโกสก จนกระทั่งมีลูกสาวด้วยกันหนึ่งคน 
      แม้ชีวิตคู่กำลังราบรื่น  และชีวิตหนุ่มคนงานในอู่ต่อเรือที่แม้นจะไม่ราบรื่นนักเพราะมีเชลยพม่าเป็นคนงานนิสัยนักเลงคอยหมิ่นแคลนและลอบทำร้าย  แต่เมื่อทัพอโยธยาจะบุกพม่าอีกครั้ง  เขากับผองเพื่อนสนิทก็ขันอาสาเป็นมอญอาสาช่วยรบ  ซึ่งการรสู้รบครั้งนี้เกือบเอาชีวิตไม่รอดหลายครั้ง  แต่ภารกิจสำคัญคือการค้นหาหงส์ทองคำก็ทำให้ชายหนุ่มฮึดสู้  ด้วยผู้เฒ่ามองตาโยะได้ไขคำปริศนาพอให้รู้ว่าจะสังเกตจุดซ่อนหงส์ทองคำอย่างไรบ้าง  
          ในที่สุดความตั้งใจของเขาก็สัมฤทธิผล  เมื่อสบโอกาสติดตามกองทัพอโยธยาไปตีเมืองตองอู  ระหว่างสอดแนมและตรวจการณ์  ก็ได้สืบเสาะจนกระทั่งพบหงส์ทองคำบรรจุหีบไม้ฝังดินลึกใต้ก้อนหินคู่ที่มีรูปทรงคล้ายหงส์ขี่หลังหงส์นั่นเอง  แต่กว่าจะนำกลับมามอบให้แก่มองตาโยะ ผู้อาวุโสแห่งหมู่บ้านได้  ก็เกือบจะพลัดไปตกอยู่ในมือของงะทวยยู  เจ้านายพม่าของสมิงจะนาย คู่ปรับเก่า  เมื่อสมิงจะนายหวังแกล้งมะสอดให้ได้อายเมื่อเห็นพิรุธของมะสอดที่ดูหวงแหนถุงหนังยิ่งนัก  แต่แล้วสมิงจะนายก็ต้องตะลึง  เมื่อรู้ว่าสิ่งนั้นคือหงส์ทองคำคู่เมืองมอญ  ด้วยความรักชาติมอญ  และทนคำดูถูกของงะทวยยูที่หมิ่นหยามถึงสถาบันกษัตริย์แห่งชาติตน  และกองทหารมอญที่อยู่ในทัพไม่ได้  จึงถลันไปจ่อดาบที่คองะทวยยูเพื่อเป็นตัวประกัน  แล้วปล่อยให้มะสอดและผองเพื่อนฝ่าทัพพม่าออกไป  ทหารมอญที่อยู่ในทัพพม่าจึงฮึดสู้โรมรัน  แม้ตัวตายก็ยอม เพื่อป้องกันมิให้สมบัติล้ำค่าชาติตนตกอยู่ในมือพม่าอีกต่อไป  เหตุการณ์ครั้งนี้ทำให้สมิงจะนายต้องตาย  มะสอดรู้ซึ้งถึงความเป็นทหารผู้กล้าที่ยังมีใจภักดิ์แผ่นดินมอญเต็มเปี่ยม ไฟโกรธแค้นชิงชังที่มาแย่งชิงคนรักของตนและความเข้าใจผิดว่าแปรพักตร์ไปรับใช้พม่าจึงมอดดับไป  
          มะสอดนำหงส์ทองคำกลับมาสู่อโยธยา  และปฏิญาณว่าจะดูแลมุกอและลูกน้อยแทนสมิงจะนายที่ดับดิ้นไปเพราะช่วยเหลือตนและผองเพื่อน  ชีวิตปกติสุขกลับมาเยือนครอบครัวมอญอพยพอีกครั้ง  ต่างดีใจที่เห็นสมบัติล้ำค่า และตั้งมั่นว่าจะเก็บรักษาไว้ในที่ปลอดภัย เพื่อรอนำถวายกษัตริย์อญ  หากวันใดที่อาณาจักมอญฟื้นคืนกลับมา